新华网评：打铁自身硬 奋斗开新篇——新华网——湖南

незалежная дзяржава (да 1478; з 1774) васал Асманскай ?мперы? (з 1478 па 1774)
Крымскае ханства
? ????? Q?r?m Yurtu
Сцяг Герб
Крымскае ханства ? 1600 годзе.
<   > 1449 — 1783
Стал?ца	Кырк-Ер (1441 — 1490-я) Салачык (1490-я — 1532) Бахчысарай (1532—1783)
Найбуйнейшыя гарады	Бахчысарай, Кырым, Керч, Гезлев, Кефе, Судак
Мова(ы)	крымскататарская асманская (? XVII-XVIII вв.)
Аф?цыйная мова	Turki[d], асманская мова ? крымскататарская мова
Рэл?г?я	?слам
Плошча	52 200
Насельн?цтва	3 млн (канец XVII века)
Форма к?равання	манарх?я
Дынастыя	Г?рэ?
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

百度 方向有了，鲁家村开始在村里撂荒的丘陵山坡地上，建18个家庭农场，动员外出打工的农民返乡创业，搞绿色生态产业。

Крымскае ханства — феадальная дзяржава, якая ?снавала ? 1441—1783 на землях Крымскага па?вострава (акрамя па?днёва-?сходняй частк?, якая к?равалася непасрэдна Асманскай ?мперыяй), а таксама Па?ночнага Прычарнамор'я пам?ж н?жн?м цячэннем Дняпра да вусця Дона ? Кубан? ? ?збярэжжа Груз??. Плошча да 26 тыс. км2. Насельн?цтва 180—300 тыс. чал. (у асн. татары, у па?днёвай частцы таксама ?тальянцы, грэк?, армяне, кара?мы, я?рэ?, турк?, французы, на по?начы ад Перакопскага перашыйка нагайцы). Стал?ца — горад Бахчысарай.

Г?сторыя

Да сярэдз?ны XV ст. тэрыторыя Крымскага ханства належала ханам Залатой Арды. Заснавальн?кам Крымскага юрта (удзела) л?чаць Арам-Ц?мура, як? атрыма? яго ад свайго дзядзьк? хана Менгу-Ц?мура ? 2-й палове XIII ст. У канцы XIII ст. военачальн?к Нагай намага?ся заснаваць новую ардынскую дзяржаву з цэнтрам у Крыме. Да XV ст. Крымск? юрт узначальва? намесн?к залатаардынскага хана. Яму падпарадко?ва?ся аглан — гало?ны начальн?к аб'яднанага войска ? час набега?, туман — начальн?к 10-тысячнага войска. Сфарм?равал?ся 4 асно?ныя сасло??: арыстакратыя, духавенства, народ ? нявольн?к? (рабы). Сярод арыстакраты? вылучал?ся ?радавая ? родавая групы, як?я к?равал? асно?ным? справам? Крымскага юрта. Духо?нае сасло?е ?зн?кла ? XIII ст. з прыняццем ?сламу, на чале яго стая? муфтэй. Народ (татары ? ?нш.) бы? свабодным, нявольн?кам? был? ваеннапалонныя або купленыя, пераважна ? руск?х землях.

У сувяз? з аслабленнем ? распадам Залатой Арды ? сярэдз?не 15 ст. ? Крыме ?сталявалася дынастыя Г?рэя?. Першы крымск? хан Хаджы-Г?рэй падтрымл?ва? добрыя аднос?ны з вял?к?м князем ВКЛ ? каралём Польшчы Каз?м?рам Ягелончыкам, вял?к?м? князям? маско?ск?м? Вас?лём II ? ?ванам III. Пры ?м стал?ца Крымскага ханства перанесена з Кырк?ча ? Бахчысарай. У 1466 г. ханам ста? Менгл?-Г?рэй. Яго замацаванню на стальцы садзейн?чал? турк?, як?я пасля заваявання В?занты? асадз?л? ? 1475 г. генуэзск?я крэпасц? ? Крыме. 3 гэтага часу Крымскае ханства — васал Асманскай ?мперы?. У вын?ку перагавора? пам?ж турэцк?м ? крымск?м бакам? вырашана, што турэцк? султан будзе прызначаць крымск?х хана? з нашчадка? Г?рэя?, не будзе караць смерцю н?кога з гэтага роду. Да Асманскай ?мперы? адышл? стратэг?чныя крымск?я пункты: Кафа, Гезле?, Балаклава, Керч. Асманск? ?рад п?льна сачы?, каб крымск?я ханы не ?мацо?вал?ся на сва?м стальцы. Да 1757 г. на крымск?м троне змян?л?ся 62 ханы, кожны з як?х панава? у сярэдн?м 5 гадо?, больш за 20 панавання? было ад некальк?х месяца? да 2 гадо?. Мног?я ханы прызначал?ся на сталец па 2-4 разы. За службу крымск?м татарам турэцк? ?рад плац?? грошы.

Крымск?я войск? ?дзельн?чал? ? войнах з Перс?яй, Польшчай, ВКЛ, Маско?скай дзяржавай, на Балканск?м па?востраве, грэчаск?х астравах. У 1-й пал. — сяр. 16 ст. Крымскае ханства часта выступала саюзн?кам ВКЛ ? Польшчы. У 1507 г. ажыццё?лены ?х сумесны паход супраць Масквы, у 1521 г. Польшча падтрымала Крым у паходзе на Маско?скую дзяржаву. Саюзы Крымскага ханства з ВКЛ ? Польшчай супраць Масквы заключал?ся ? 1507, 1512, 1532, 1535, 1540, 1542, 1559 г., яны перамяжо?вал?ся перыядам? варожасц?. Саюзныя дагаворы з Рэччу Паспал?тай заключал?ся ? 1607 ? 1623 г. У 1660 г. татары ?дзельн?чал? ? кампан?? паляка? супраць рас?йскага войска на Укра?не, у 1663—1664 г. — у ня?далым паходзе караля Яна Каз?м?ра ? Задняпро?е. 3 канца XV ст. пачал?ся частыя набег? крымск?х татар на па?днёвыя ?ладанн? Вял?кага Княства ? Польскага Карале?ства, а таксама на Падолле, Валынь, К?е?скую ? Но?гарад-Северскую земл?. Нягледзячы на шэраг перам?р'я? з ВКЛ, крымск?я татары працягвал? спусташаць беларуск?я земл?. Першы набег татар адбы?ся ? 1474 г. на Чырвоную Русь ? Падолле, у 1482 г. — на К?е?шчыну. У 1494 г. крымск?я татары разб?л? войска ВКЛ каля В?шнё?ца, разам з туркам? ?дзельн?чал? ? нападзе на Польшчу. Асобныя татарск?я загоны пран?кал? на В?цебшчыну ? Полаччыну, асаджвал? Слуцк ? Новагародак, спал?л? Менск. Найбольш буйным? был? набег? ? 1503, 1506, 1508, 1510, 1521, 1527 гг. За 1497—1527 гг. крымск?я татары зраб?л? 12 набега?. У 1519 г. яны разграм?л? паляка? пад Сокалам. Набег? татар на Падолле, Чырвоную Русь ? Валынь адбыл?ся ? 1549 ? 1589 г. У 1618 г. татары разб?л? польскае войска пад Арын?нам, у 1626 г. нанесл? вял?кае паражэнне пад Белай Царквой. Нагайск?я, дабруджынск?я, даперакопск?я татарск?я гурты раб?л? набег? на тэрыторыю укра?нск?х зямель ? Польшчу, не пытаючыся на гэта дазволу ? згоды ? крымскага ханаэ У той жа час асобныя атрады падняпро?ск?х ? запарожск?х казако? нападал? на асманск?х ? крымск?х пасло? ? купцо?, на асманск?я ? крымск?я земл?, што таксама абвастрала аднос?ны пам?ж дзяржавам?. Ня?дачай скончы?ся ?х паход на Укра?ну ? 1661—1662 г. У час вайны Рас?? з Рэччу Паспал?тай 1654—1667 гг. крымск?я татары выступал? на баку апошняй. Пасля ?ступлення ? вайну Швецы? крымск? хан Мехмед-Г?рэй ствары? пагрозу нападу на укра?нск?я земл? ? тым самым стрыма? запарожск?х казако? ад выступлення супраць Рэчы Паспал?тай. Яны ?дзельн?чал? ? польска-турэцкай вайне 1672 г., у 1675 г. Ян III Сабеск? разб?? татар пад Львовам. У 1683 г. яны ?дзельн?чал? ? баях пад Венай. У 1695 г. татары напал? на Льво?, апошняя б?тва татарск?х ? польск?х войск адбылася пад Падгайцам? ? 1698 г.. На Беларусь татары раб?л? набег? ? канцы XV — 1-пал. XVI ст. (гл. Татарск?я набег? на Беларусь), буйнейшай ваеннай падзеяй была Клецкая б?тва (1506).

Аднос?ны Крымскага ханства з Маско?скай дзяржавай был? вельм? складаныя. У 1517 ? 1541 г. крымск?я татары здзейсн?л? паходы на Маско?скую дзяржаву. У 1552 г. рускае войска авалодала Крымам, але ? 1555 г. татары разб?л? маско?ск?я войск? пад Тулай. У 1559 г. руская арм?я пад камандаваннем Д. Адашава ажыццяв?ла паход у Крым, а татары на чале з ханам Да?лет-Г?рэем у 1571 г. захап?л? ? спал?л? Маскву. Скончыл?ся ня?дачай паход Да?лет-Г?рэя на Маскву ? 1572 г., бой 1587 на р. Аха, паход 1591 г. Газ?-Г?рэя II на Маскву. У 1592 г. татары спусташыл? па?днёвыя раёны Рас??. У 1593 г. пам?ж Крымск?м ханствам ? Рас?яй заключаны м?рны дагавор, як? бы? парушаны ? 1607 г., ? ваенныя падзе? адбывал?ся да 1617 г., кал? было заключана новае пагадненне. У 1632 г. ваенныя дзеянн? пам?ж Крымам ? Рас?яй аднав?л?ся. Па загадзе турэцкага султана татары ?дзельн?чал? ? ня?далай аблозе Азова 1637-41, а ? 1645 зраб?л? паход на Рас?ю. У 1646-47 Рас?я ? Рэч Паспал?тая сумесна дзейн?чал? супраць Крымскага ханства. У 1687 ? 1689 рас?йскае войска пад камандаваннем В. Гал?цына ажыццяв?ла паходы на Крым. У 1695 ? 1696 крымск?я татары ?дзельн?чал? ? абароне Азова ад войска Пятра I, у 1711 — у баях за Малдову. У 1736, 1737 ? 1738 адбыл?ся паходы рас?йскай арм?? ? Крым. У 1770 турк? ? татары разб?ты на р. Ларга войскам П. Румянцава. У 1771 арм?я В. Далгарукага зруйнавала ?се гарады Крыма, заг?нула больш за 33 тыс. жыхаро?. Пасля гэтага крымск? курултай выбра? ханам Шаг?н-Г?рэя, як? абвясц?? незалежнасць Крымскага ханства ад Турцы?. Паводле Кучук-Кайнарджыйскага трактата 1774 пам?ж Турцыяй ? Рас?яй султан адмов??ся ад право? на Крымскае ханства. У 1776, 1778 ? 1783 Рас?я ?водз?ла ? Крым войск? для ?навядзення парадку?. У лютым 1783 Шаг?н-Г?рэй пад прымусам адрокся ад стальца ? перада? Крымскае ханства ?мператрыцы Кацярыне II.

Л?таратура

• Крымскае ханства // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кул? / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 513. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
• Геллер M. История Российской империи. В 2-х томах. — М.: МИК, 2001.