中国有毒氟化物排放全球最高 美媒欧美转嫁 监管宽松

Чынг?схан
?????? ????? ?????? ????? Чингис хаан
1-ы к?ра?н?к Мангольскай ?мперы?[d] 1206 — 18 жн??ня 1227
Пераемн?к	Талуй
Нараджэнне	каля 31 мая 1162 Дэлюн-Балдок[d], Khamag Mongol[d]
Смерць	18 жн??ня 1227 (65 гадо?) ц? 25 жн??ня 1227 (65 гадо?) ?ньчуань, Заходняе Ся
Месца пахавання	Mausoleum of Genghis Khan[d]
Род	Дынастыя Барджыг?на?
?мя пры нараджэнн?	??????? Тэм?жин
Бацька	Есугей[d]
Мац?	Аэлун[d]
Жонка	Бортэ[d], Хулан[d], Гун?б?есу[d], Ясуй[d], Есугэн[d], Chahe[d], Прынцэса К?гуа[d], Хедаан[d] ? Ibaqa beki[d]
Дзец?	Джучы, Чагатай[…], Угедэй, Талуй, Вулучы[d], Alahaibieji[d], Tümelün[d], Chechiyegen[d], Ел?андун[d], Алеталун[d], Хуачэнб?еджы[d], Кюльхан[d], Чавур[d] ? Шуэрхэ[d]
Веравызнанне	тэнгрыянства
А?тограф
Род войска?	Military of the Mongol Empire[d]
Б?твы	Мангольскае заваяванне Харэзма Mongol conquest of the Jin dynasty[d] Battle of Dalan Baljut[d] Battle of Yehuling[d] Battle of Indus[d] Mongol conquest of Western Xia[d]
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

百度 埃及总统大选将于今年3月26日至28日举行，此前“伊斯兰国”组织曾通过互联网公开威胁将在大选期间发动袭击。

Чынг?схан (манг.: Чынг?с хаан, уласнае ?мя — Тэмуджын, Цемучын, манг. Тэмжын; 3 мая 1162 — 18 жн??ня 1227. З к?тайскага ?Чынг?схан? — ?сапра?дны к?ра?н?к?) — цюрка-мангольск? хан, вял?к? военачальн?к, стваральн?к сусветнай дзяржавы, якая распалася пасля яго смерц?, заснавальн?к Цюрка-Мангольскай дзяржавы (з 1206), арган?затар заваявальных пахода? у Аз?ю ? Усходнюю Е?ропу, аб’яднальн?к Мангол??. Прамыя нашчадк? Чынг?схана па мужчынскай л?н?? — Чынг?з?ды.

Радавод

З старажытнасц? манголы вядуць по?ныя фам?льныя сп?сы сва?х продка?. Радавод Чынг?схана, заснавальн?ка Мангольскай ?мперы?, бы? ? застаецца звязаны з г?сторыяй сам?х мангола?.

У 254 Бортэ-Чына парадн??ся з Гаа-Брудз?? ? пасял??ся ? Хэнтэе (цэнтральна-?сходняя Мангол?я) пабл?зу ад гары Бурхан-Халдун. Ад яго ? 2-9 пакаленн? нарадз?л?ся Батцагаан (л?тар. ?дужа-белы?), Тамачы, Харычар, У?жым Бу?рал (л?тар. ?спакойны стары?), Сал?хажу, ?х нудэн (?вял?кавок??), Сэмсочы, Харчус.

У 10 калене нарадз??ся Боржыг?дай-Мэргэн, першы з мангольск?х князё?, як? нас?? фам?льнае ?мя Мон. Ён ажан??ся з Мангалжын-гаа, адз?най дачкой Харылардай-Мэргэна. У 11 калене фам?льнае дрэва працягну? Тарголжын-багатур, ажан??шыся на Барагжын-гаа, ад ?х нарадз?л?ся Дабун-Мэргэн ? Дуба-Сахор. Жонкай Дабун-Мэргэна стала Алана?-гаа, родам з хоры-туматов (паводле Рашыд ад-Дз?на, яна была ?з племя куралас?).

Пяцёра дзяцей Алана?-гаа дал? пачатак пяц? мангольск?м родам — ад Бэлгунатая пайшо? род Бэлгунут, ад Бугунатая — Бугунут, ад Буху-хатаг? — Хатаг?н, ад Бухату-салджы — Салджыут. Пяты — Баданчар, бы? адважным ваяром ? к?ра?н?ком, ад яго пайшо? род Барджыг?на?.

Ад чацвярых дзяцей Дуба-Сахора — Даноя, Догшына, Эмнега ? Эрхэха — пайшл? чатыры плямёны айрата?. Ужо ? той час сфарм?равалася мангольская дзяржава, якая пазней будзе названа Хамаг Мангол (уся Мангол?я).

Б?яграф?я

Ранн?я гады

Нарадз??ся ва ?рочышчы Дэлюн-Бaлдок на беразе рак? Анон (у раёне возера Байкал) у сям’? аднаго з мангольск?х правадыро? племя тайчы?та? Есугэй-багатура (?багатур? — герой) з роду Борджыг?н, ? яго жонк? Оэлун з племя анх?рата?. Бы? названы ? гонар татарскага правадыра Цемучына, якога Есугей перамог напярэдадн? нараджэння сына. У 9 гадо? Есугей-багатур высвата? сына 10-летняй дзя?чынцы з хунг?ратскага роду. Пак?ну?шы сына ? сям’? нявесты да па?налецця, каб лепш пазнал? адз?н аднаго, ён з’еха? дадому. На зваротным шляху Есугей затрыма?ся на стаянцы татара?, дзе яго атруц?л?. Кал? вярну?ся ? родны ?лус, яму стала дрэнна, ? праз некальк? дзён ён памёр.

Пасля смерц? бацьк? Цемучына яго прых?льн?к? пак?нул? ?до? (у Есугея было 2 жонк?) ? дзяцей Есугея, раздзел клана тайчы?та? выгна? сям’ю з наседжаных месца?, сагна?шы ?сё быдла, якое ёй належала. Некальк? гадо? удовы з дзецьм? жыл? ? по?най галечы, качавал? ? стэпах, с?лкуючыся карэнням?, дз?чынай ? рыбай. Нават улетку сям’я жыла надгаладзь, робячы запасы на з?му.

Правадыр тайчы?та?, Таргултай (далёк? сваяк Цемучына), абвясц??шы сябе ?ладаром земля?, кал?сьц? занятых Есугеем, асцерагаючыся помсты, ста? пераследваць Цемучына. Аднойчы ?зброены атрад напа? на стойб?шча сям’? Есугея. Цемучыну атрымалася было збегчы, але ён бы? дагнаны ? ?зяты ? палон. На яго надзел? калодку — дзве дра?ляныя дошк? з адтул?най для шы?, як?я сцягвал?ся пам?ж сабой. Калодка была пакутл?вым пакараннем: чалавек не ме? магчымасц? сам н? паесц?, н? пап?ць, н? нават сагнаць муху, што села яму на патыл?цу. Ён знайшо? усё-тк? спосаб высл?знуць ? схавацца ? маленьк?м возеры, апускаючыся разам з калодкай у ваду ? выста?ляючы з вады адны ноздры. Тайчы?ты шукал? яго ? гэтым месцы, аднак не змагл? знайсц?; але яго за?важы? адз?н сельдуз, як? бы? сярод ?х, ? вырашы? яго выратаваць. Ён вылав?? з вады маладога Цемучына, вызвал?? яго ад калодк? ? праводз?? да свайго жытла, дзе схава? у колах з по?сцю. Пасля сыходу тайчы?та? сельдуз пасадз?? Цемучына на жараб?цу, забяспечы? зброяй ? адправ?? дадому.

Праз некаторы час Цемучын знайшо? сваю сям’ю. Борджыг?ны адразу жа перакачавал? на ?ншае месца, ? тайчы?ты больш не змагл? ?х знайсц?. Тады Цемучын ажан??ся са сваёй нарачонай Бартэ. Пасагам Бартэ стала раскошнае сабал?нае футра. Цемучын не?забаве нак?рава?ся да самага магутнага з тагачасных стэпавых правадыро? — Тагарыла, хана кера?та?. Тагарыл бы? кал?сьц? сябрам бацьк? Цемучына, ? яму атрымалася заручыцца падтрымкай правадыра кера?та?, нагада?шы аб гэтым сябро?стве ? паднесшы раскошны падарунак — сабал?нае футра Бартэ.

Пачатак заваё?

З дапамогай хана Тагарыла с?лы Цемучына стал? паступова расц?. Да яго стал? сцякацца нукеры; ён здзяйсня? набег? на суседзя?, памнажаючы свае валадарствы ? статк?.

Першым? сур’ёзным? суперн?кам? Цемучына стал?ся мерк?ты, якiя дзейн?чалi ? звязе з тайчы?там?. У адсутнасць Цемучына яны напал? на стойбiшча Борджыг?на? ? сагнал? ? палон Бортэ ? другую жонку Есугея — Сачыхел. Цемучын з дапамогай хана Тагарыла ? кера?та?, а таксама свайго анды (названага брата) Джамух? з роду джаджырата? разб?? мерк?та?. У гэты жа час пры спробе выгнаць з уладання? Цемучына табун бы? заб?ты брат Джамух?. З прычыны помсты Джамуха са сва?м войскам рушы? на Цемучына. Але, не дасягну?шы поспеху ? разгроме ворага, правадыр джаджырата? адступ??.

Першай буйной ваеннай кампан?яй Цемучына была вайна супраць татара?, пачатая сумесна з Тагарылам каля 1200 года. Татары ? той час з цяжкасцю адб?вал? напады цьз?ньск?х войска?, як?я ?вайшл? ? ?х уладаннi. Выкарыстаючы спрыяльнае станов?шча, Цемучын ? Тагарыл нанесл? татарам шэраг моцных удара? ? захап?л? багатую здабычу. Урад Цз?нь ва ?знагароду за разгром татара? прысво?? стэпавым правадырам высок?я тытулы. Цемучын атрыма? тытул ?джа?тхуры? (ваенны кам?сар), а Тагарыл — ?ван? (князь), з гэтага часу ён ста? вядомы як Ван-хан. У 1202 годзе Цемучын самастойна выступ?? супраць татара?. Перад гэтым паходам ён зраб?? спробу рэарган?заваць ? дысцыпл?наваць войска — выда? загад, паводле якога катэгарычна забаранялася захопл?ваць здабычу падчас бою ? пераследваць непрыяцеля: начальн?к? пав?нны был? дзял?ць захопленую маёмасць пам?ж ваярам? тольк? па сканчэннi бою.

Перамог? Цемучына выкл?кал? згуртаванне с?л яго суперн?ка?. Склалася цэлая каал?цыя, якая ?лучала ? сябе татара?, тайчы?та?, мерк?та?, айрата? ? ?ншыя плямёны, якая абрала сва?м ханам Джамуху. Увесну 1203 г. адбылася б?тва, якая скончылася по?ным разгромам с?л Джамух?. Гэтая перамога яшчэ больш узмацн?ла ?лус Цемучына. У 1202—1203 гг. кера?та? узначал?? сын Ван-хана Н?лха, якi ненав?дзi? Цемучына за тое, што Ван-хан аддава? таму перавагу перад сва?м сынам ? дума? перадаць яму кера?тск? пасад у абыход Н?лх?. Увосень 1203 года войска Ван-хана было разб?та. Яго ?лус пераста? ?снаваць. Сам Ван-хан заг?ну? пры спробе збегчы да наймана?.

У 1204 годзе Цемучын разб?? наймана?. ?х уладар Таян-хан заг?ну?, а яго сын Кучулук збег на тэрыторыю Сям?рэчча ? кра?ну карак?тае?. Разам з ?м збег яго саюзн?к, меркiтск? хан Тахто-бек?. Тамака Кучулук здоле? сабраць разрозненыя атрады наймана? ? кера?та?, увайсц? ? размяшчэнне да гурхану ? стаць давол? значнай пал?тычнай постаццю.

Рэформы Вял?кага хана

На курулта? ? 1206 Цемучын бы? абвешчаны вял?к?м ханам над ус?м? плямёнам? — Чынг?с-ханам. Мангол?я змян?лася: разрозненыя ? варожыя адно аднаму мангольск?я качавыя плямёны аб’яднал?ся ? адз?ную дзяржаву.

Тады ж бы? выдадзены новы закон: Яса. У ?м гало?нае месца займал? артыкулы пра ?заемадапамогу ? паходзе ? забароне падману таго, хто даверы?ся. Тых, хто парушы? гэтыя ?стана?ленн? каралi смерцю, а ворага мангола?, як? прысяга? хану, м?лавал? ? прымал? ? сваё войска. ?Дабром? л?чылася пэ?насць ? адвага, а ?злом? — баязл?васць ? здрада.

Пасля таго як Цемучын ста? усемангольск?м уладаром, яго пал?тыка яшчэ ярчэй стала адлюстро?ваць ?нтарэсы наёнства. Наёнам патрэбныя был? так?я ?нутрыпал?тычныя ? знешнепал?тычныя мерапрыемствы, як?я спрыял? бы замацаванню ?х панавання ? павел?чэнню ?х прыбытка?. Новыя заваявальныя войны, рабаванне багатых кра?н пав?нны был? забяспечыць пашырэнне сферы феадальнай эксплуатацы? ? ?мацаванне класавых паз?цый наёна?.

Адм?н?страцыйная с?стэма, створаная пры Чынг?схане, была прыстасавана да ажыцця?лення гэтых мэт. Усё насельн?цтва ён падзял?? на дзясятк?, сотн?, тысячы ? тумены (дзесяць тысяч), змяша?шы тым самым плямёны ? роды ? прызначы?шы камандз?рам? над ?м? адмыслова падабраных людзей з набл?жаных ? нукера?. Усе дарослыя ? здаровыя мужчыны л?чыл?ся ваярам?, як?я ? м?рны час вял? сваю гаспадарку, а ? ваенны час брал?ся за зброю. Такая арган?зацыя забяспечыла Чынг?схану магчымасць павял?чыць свае ?зброеныя с?лы прыкладна да 95 тыс. ваяро?.

Асобныя сотн?, тысячы ? тумены разам з тэрыторыяй для вандро?к? аддавал?ся ? валоданне таму або ?ншаму наёну. Вял?к? хан, л?чачы сябе ?ласн?кам усёй зямл? ? дзяржаве, раздава? зямлю ? арата? у валоданне наёнам, з умовай, што тыя будуць за гэта спра?на выконваць вызначаныя пав?ннасц?. Найважнай пав?ннасцю была вайсковая служба. Кожны наён бы? абавязаны па першым патрабаванн? сюзерэна выстав?ць у поле належную колькасць ваяро?. Наён мог эксплуатаваць працу арата?, раздаючы ?м на пашу сваё быдла або прыцягваючы ?х непасрэдна да працы ? сваёй гаспадарцы. Дробныя наёны служыл? буйным.

Пры Чынг?схане было ?законена занявольванне арата?, забаронены самавольны пераход з аднаго дзясятка, сотн?, тысячы або тумена ? ?ншыя. Гэтая забарона азначала ?жо фармальнае замацаванне арата? за зямлёй наёна? — за адкачо?ку з уладання? арату пагражала смяротнае пакаранне.

Адмыслова сфарм?раваны ?зброены атрад асаб?стых целаахо?н?ка?, так званы кешык, карыста?ся выключным? прыв?леям? ? прызнача?ся гало?ным чынам для барацьбы супраць унутраных ворага? хана. Кешыктэны падб?рал?ся з наёна?скай моладз? ? знаходз?л?ся пад асаб?стым камандаваннем самога хана, па сутнасц? яны был? ханскай гвардыяй. Спачатку ? атрадзе нал?чвалася 150 кешыктэна?. Акрамя таго, бы? створаны адмысловы атрад, як? пав?нен бы? за?сёды знаходз?цца ? авангардзе ? першым уступаць у бой з ворагам. Ён бы? названы атрадам волата?.

Чынг?схан узвё? у культ п?саны закон, бы? прых?льн?кам цвёрдага правапарадку. Ён ствары? сетку л?н?й паведамлення? у сваёй ?мперы?, кур’ерскую сувязь у буйным маштабе для ваенных ? адм?н?страцыйных мэт, арган?зава? разведку, у тым л?ку ? эканам?чную.

Чынг?схан падзял?? кра?ну на два ?крыла?. На чале правага крыла ён пастав?? Баорчу, на чале левага — Мухал?, двух сва?х найбольш верных ? выпрабаваных паплечн?ка?. Пасада ? званн? старэйшых ? вышэйшых военачальн?ка? — сотн?ка?, тысяцк?х ? тэмн?ка? — ён зраб?? спадчынным? ? родзе тых, хто сваёй дакладнай службай дапамог яму авалодаць ханск?м пасадам.

Заваяванне Па?ночнага К?тая

Карта 1200 г.

У 1207—1211 гадах манголы заваявал? зямлю к?рг?за? ? ?йгура?, гэта значыць падпарадкавал? сабе практычна ?се асно?ныя плямёны ? народы С?б?ры, абкла?шы ?х дан?най. У 1209 годзе Чынг?схан заваява? Сярэднюю Аз?ю ? звярну? свой погляд на по?дзень.

Перад заваяваннем К?тая Чынг?схан вырашы? засцерагчы ?сходнюю мяжу, захап??шы ? 1207 годзе дзяржаву тангута? С?-Ся, раней адваява?шых Па?ночны К?тай у дынасты? к?тайск?х ?мператара? Сун ? ствары?шых сваю дзяржаву, якая размяшчалася пам?ж яго валадарствам? ? дзяржавай Цз?нь. Захап??шы некальк? ?мацаваных гарадо?, улетку 1208 ?Пра?дз?вы ?ладар? адышо? да Лунцз?ню, чакаючы нясцерпную спякоту, якая выпала на той год. Тым часам да яго даходзяць вестк?, што яго старыя вораг? Тахта-бекi ? Кучлук рыхтуюцца да новай вайны з ?м. Папярэджваючы ?х уварванне ? дбайна падрыхтава?шыся, Чынг?схан разб?? ?х ушчэнт у б?тве на беразе ?ртыша. Тахта-бек? апыну?ся ? л?ку заг?нулых, а Кучлук выратава?ся ?цёкам? ? знайшо? прытулак у карак?тае?.

Здаволены перамогай, Цемучын зно? нак?ро?вае свае войск? супраць С?-Ся. Пасля перамог? над войскам к?тайск?х татара? ён захап?? крэпасць ? праход у Вял?кай К?тайскай сцяне ? ? 1213 годзе ?варва?ся непасрэдна ? саму К?тайскую ?мперыю, дзяржаву Цз?нь ? м?ну? да Няньс? ? прав?нцы? Ханьшу. З нарастальнай зацятасцю Чынг?схан вё? свае войск?, высц?лаючы дарогу трупам?, у глыб кантынента ? ?сталява? сваю ?ладу нават над прав?нцыяй Ляодун, цэнтральнай у ?мперы?. Некальк? к?тайск?х военачальн?ка?, бачачы, што мангольск? заваё?н?к атрымл?вае нязменныя перамог?, перабегл? на яго бок. Гарн?зоны здавал?ся без бою.

Зацвердз??шы сваё станов?шча ?здо?ж усёй Вял?кай К?тайскай сцяны, увосень 1213 гады Цемучын пасылае тры войск? ? розныя канцы К?тайскай ?мперы?. Адна з ?х, пад камандаваннем трох сыно? Чынг?схана — Джучы, Чагатая ? Угэдэя, нак?равалася на по?дзень. ?ншая пад правадырствам брато? ? военачальн?ка? Цемучына, зрушылася на ?сход да мора. Сам Чынг?схан ? яго малодшы сын Талуй на чале асно?ных с?л выступ?л? ? па?днёва?сходн?м к?рунку. Першае войска прасунулася да самога Ханана ?, захап??шы дваццаць восем гарадо?, далучылася да Чынг?схана на Вял?кай Заходняй дарозе. Войска пад камандаваннем брато? ? военачальн?ка? Цемучына захап?ла прав?нцыю Ляо-с?, а сам Чынг?схан скончы? свой тры?мфальны паход тольк? пасля таго, як дасягну? марскога скал?стага мыса ? прав?нцы? Шаньдунь. Але ц? то асцерагаючыся м?жусоб?ц, ц? то з прычыны ?ншых прычын ён вырашае ?весну 1214 года вярнуцца ? Мангол?ю ? складае з к?тайск?м ?мператарам м?р, пак?ну?шы яму Пек?н. Аднак не паспе? правадыр мангола? сысц? за Вял?кую К?тайскую сцяну, як к?тайск? ?мператар перавё? свой двор далей, у Кайфын. Гэты крок бы? успрыняты Цемучынам як варожасць, ? ён зно? увё? войск? ? ?мперыю, цяпер асуджаную на згубу. Вайна працягнулася.

Войск? чжурчжэней у К?та?, папо?н??шыся за кошт абарыгена?, ваявал? з манголам? да 1235 года па ?ласнай ?н?цыятыве, але был? паб?ты ? зн?шчаныя пераемн?кам Чынг?схана Угэдэем.

Барацьба з Кара-к?даньск?м ханствам

Услед за К?таем Чынг?схан рыхтава?ся да паходу ? Казахстан ? Сярэднюю Аз?ю. Асабл?ва яго прыцягвал? кв?тнеючыя гарады Па?днёвага Казахстана ? Жэтысу. Ажыццяв?ць свой план ён вырашы? праз дал?ну рак? Або, дзе размяшчал?ся багатыя гарады ? прав?? ?м? да?н? вораг Чынг?схана — хан наймана? Кучлук.

Пакуль Чынг?схан заваё?ва? усё новыя гарады ? прав?нцы? К?тая, збеглы найманск? хан Кучлук папыта? гурхана, якi да? яму схов?шча, дапамагчы сабраць астатк? войска, разб?тага пры ?ртышу. Займе?шы пад сваю руку давол? моцнае войска, Кучлук скла? супраць свайго сюзерэна саюз з шахам Харэзма Мухамедам, да гэтага як?я плац?л? дан?на карак?таям. Пасля кароткай, але рашучай ваеннай кампан?? саюзн?к? застал?ся ? вял?к?м выйгрышы, а гурхан бы? вымушаны адмов?цца ад улады ? карысць няпрошанага госця. У 1213 годзе гурхан Чжылугу скана?, ? найманск? хан ста? по?на?ладным к?ра?н?ком Сям?рэчча. Пад яго ?ладу перайшл? Сайрам, Ташкент, па?ночная частка Ферганы. Ста?шы непрым?рымым суперн?кам Харэзма, Кучлук пача? у сва?х валадарствах ганеннi на мусульман, чым выкл?ка? нянав?сць аселага насельн?цтва Жытысу. К?ра?н?к Койлыка (у дал?не рак? Або) Арслан хан, а затым ? к?ра?н?к Алмалыка Бу-зар адышл? ад наймана? ? абвясц?л? сябе падданым? Чынг?схана.

У 1218 годзе атрады Джэбэ сумесна з войскам? к?ра?н?ко? Койлыка ? Алмалыка ?варвал?ся ? земл? карак?тае?. Манголы заваявал? Сям?рэчча ? Усходн? Туркестан, як?м? валода? Кучлук. У першай жа б?тве Джэбэ разграм?? наймана?. Манголы дазвалял? мусульманам публ?чнае богаслужэнне, забароненае раней найманам?, што спрыяла пераходу ?сяго аселага насельн?цтва на бок мангола?. Кучлук, не здоле?шы арган?заваць супрац??ленне, збег у Афган?стан, дзе бы? зло?лены ? заб?ты. Жыхары Баласагуна адкрыл? вароты манголам, за што горад атрыма? назву Габалык ?добры горад?. Перад Чынг?сханам адкрылася дарога ? межы Харэзма.

Заваяванне Сярэдняй Аз??

Мангольскае заваяванне Сярэдняй Аз?? праходз?ла ? два этапы. У 1218 годзе манголы разграм?л? свайго старога прац??н?ка Кучлука, як? ста? незадо?га да гэтага гурханам Кара-к?даньскай дзяржавы, прычым кара-к?даньская тэрыторыя была падзелена пам?ж Мангольскай ?мперыяй ? Харэзмам. Да восен? 1219 года пачалася вайна з Харэзмам, якая працягвалася да вясны 1223 года. У гэты перыяд была заваявана асно?ная частка дзяржавы Харэзмшаха? ад ?нда да Касп?йскага мора. Апошн? Харэзмшах Джэлал ад-Дз?н Манкбурны, якi яшчэ некальк? гадо? аказва? супрац??ленне Мангол??, урэшце пераможаны ? заг?ну? у 1231 годзе.

На захад

Пасля заваёвы К?тая ? Харэзма вярхо?ны ?ладар мангольск?х кланавых правадыро? Чынг?схан пасла? на разведку ?заходн?х земля?? моцны кавалерыйск? корпус пад камандаваннем Джэбэ ? Субедэя. Яны м?нул? па па?днёвым беразе Касп?йскага мора, затым, пасля спусташэння Па?ночнага ?рана, пракрал?ся ? Зака?каззе, разб?л? груз?нскае войска (1222) ?, прасоваючыся на по?нач уздо?ж заходняга берага Касп?йскага мора, сустрэл? на Па?ночным Ка?казе аб’яднанае войска пола?ца?, лезг?на?, чаркеса? ? алана?. Адбы?ся бой, як? не ме? рашучых наступства?. Тады заваё?н?к? ?несл? раскол у шэраг? непрыяцеля. Яны адарыл? пола?ца? ? абяцал? ?х не чапаць. Апошн?я стал? разыходз?цца па сва?х качэ?ях. Скарыста?шыся гэтым, манголы лёгка разб?л? алана?, лезг?на? ? чаркеса?, а потым разб?л? па частках ? пола?ца?. У пачатку 1223 года манголы ?варвал?ся ? Крым, узял? горад Сураж (Судак) ? зно? рушыл? ? палавецк?я стэпы.

Пола?цы збегл? на Русь. Сыходзячы ад мангольскага войска, хан Кацян праз сва?х пасло? прас?? не адмов?ць яму ? дапамозе свайго зяця Мсц?слава Удатнага, а таксама Мсц?слава III Раманав?ча, к?равальнага вял?кага князя К?е?скага. На пачатку 1223 гада ? К?еве бы? скл?каны вял?к? княжы з’езд, дзе была дасягнута дамова, што ?зброеныя с?лы князё? К?е?скага, Гал?цкага, Чарн?га?скага, Северскага, Смаленскага ? Валынскага княства?, аб’ядна?шыся, пав?нны падтрымаць пола?ца?. Зборным месцам для рускай аб’яднанай рац? бы? прызначаны Днепр, каля вострава Хорцiца. Тут ? был? сустрэтыя пасланцы з мангольскага лагера, як?я прапано?вал? руск?м военачальн?кам парваць саюз з пола?цам? ? вярнуцца на Русь. Ул?чваючы досвед пола?ца? (як?я ? 1222 годзе пайшл? на дама?ленн? мангол парушыць свой саюз з аланам?, пасля чаго Джэбэ разб?? алана? ? напа? на пола?ца?), Мсц?сла? пакара? смерцю пасланцо?. У б?тве на рацэ Калка войск? Дан??ла Гал?цкага, Мсц?слава Удатнага ? хана Кацяна, не апавясц??шы астатн?х князё?, вырашыл? самастойна ?расправ?цца? з манголам? i пераправ?л?ся на ?сходн? бераг, дзе 31 мая 1223 года был? цалкам разгромленыя пры пас??ным суз?ранн? гэтай кровапрал?тнай б?твы з боку асно?ных руск?х с?л на чале з Мсц?славам III, як?я размясц?л?ся на ?звышаным проц?леглым беразе Калк?.

Мсц?сла? III, абгарадз??шыся тынам, на працягу трох дзён пасля б?твы трыма? абарону, а затым пайшо? на дагавор з Джэбэ ? Субедаем аб складанн? збро? ? вольным адыходзе на Русь, як не прыма?шы ?дзел у б?тве. Аднак ён, яго войска ? князi, як?я даверыл?ся яму, был? вераломна запалоненыя манголам? ? жорстка закатаваныя як ?здрадн?к? ?ласнаму войску?.

Пасля перамог? манголы арган?завал? пераслед астатка? рускага войска (тольк? кожны дзясяты ваяр вярну?ся з Прыазо?я), руйнуючы на дняпро?ск?м к?рунку гарады ? вёск?, захопл?ваючы ? палон м?рных жыхаро?. Аднак дысцыпл?наваныя мангольск?я военачальн?кы не мел? загада затрымл?вацца на Рус?. Не?забаве яны был? адкл?каны Чынг?сханам, як? пал?чы?, што асно?ная задача разведвальнага паходу на захад паспяхова вырашаная. На зваротным шляху ля вусця Камы, войск? Джэбэ ? Субедэя пацярпел? сур’ёзнае паражэнне ад волжск?х булгар, як?я адмов?л?ся прызнаць над сабой уладу Чынг?схана. Пасля гэтай ня?дачы манголы спусц?л?ся ?н?з да Сакс?ну ? прыкасп?йск?м? стэпам? вярнул?ся ? Аз?ю, дзе ? 1225 годзе злучыл?ся з гало?ным? с?лам? мангольскага войска.

Пак?нутым у К?та? мангольск?м войскам спадарожн?ча? так? ж поспех, што ? войскам у Заходняй Аз??. Мангольская ?мперыя была пашырана за конт некальк?х новых заваяваных прав?нцый, якiя ляжалi на по?нач ад Жо?тай рак?, за выключэннем аднаго-двух гарадо?. Пасля смерц? ?мператара Сю?нь-Цзуна ? 1223 годзе Па?ночная К?тайская ?мперыя практычна спын?ла сваё ?снаванне, ? межы Мангольскай ?мперы? амаль супал? з межам? Цэнтральнага ? Па?днёвага К?тая, як? к?рава?ся ?мператарскай дынастыяй Сун.

Смерць Чынг?схана

Дзяржава Чынг?схана на момант яго смерц?

Пасля вяртання з Цэнтральнай Аз?? Чынг?схан яшчэ раз правё? сваё войска па Заходн?м К?та?. У 1225 або ? пачатку 1226 Чынг?з распача? паход на кра?ну тангута?. Падчас гэтай кампан?? астролаг? паведам?л? правадыру мангола?, што пяць планет знаходзяцца ? неспрыяльнай адпаведнасц?. Цемрашальны мангол пал?чы?, што яму пагражае небяспека. Пад уладай благога прадчування грозны заваё?н?к адправ??ся дадому, але па дарозе захварэ? ? 25 жн??ня 1227 памёр.

Паводле завяшчання, пераемн?кам Чынг?схана ста? яго трэц? сын Угэдэй. Датуль, пакуль не будзе ?зятая стал?ца С?-Ся Чжунс?н, смерць вял?кага к?ра?н?ка пав?нна была захо?вацца ? таямн?цы. Пахавальная працэс?я зрушылася са ста?к? Вял?кай Арды на по?нач, да рак? Анон. Завяшчанне мангольскага ?ладара выконвалася з такой дбайнасцю, што людзей, як?я траплял?ся насустрач працэс??, заб?вал?. Праз роднае месца яго цела пранесл? жонк?, ? ? вын?ку ён бы? пахаваны ? багатай маг?льн? ? дал?не Анона. Падчас пахавання был? праведзеныя м?стычныя абрады, як?я мусiл? абаран?ць месца, дзе бы? пахаваны Чынг?схан. Месца яго пахавання дагэтуль не знойдзена, хоць пошук? прадпрымал?ся неаднаразова.

Асоба Чынг?схана

Асно?ныя крын?цы, па як?х мы можам зраб?ць вывад аб жыцц? ? асобе Чынг?схана, был? складзеныя ?жо пасля яго смерц? (асабл?ва важная сярод ?х ?Патаемнае паданне?). Хоць ?х пэ?насць не суцэль в?давочная, з гэтых крын?ц мы атрымл?ваем давол? падрабязныя звестк? як пра выгляд Чынг?за (высок? рост, дужы целасклад, шырок? ?лоб, до?гая барада), так ? пра рысы яго характару. Паходзячы з народу, якi стая? у той час на самай н?зкай ступен? культуры, Чынг?схан бы? пазба?лены ?сялякай адукацы?, не ме? магчымасц? засво?ць тыя веды, як?м загада? навучаць сва?х сыно?, ? да канца жыцця не веда? ?ншай мовы, акрамя мангольскай. Са здольнасцям? военачальн?ка ён злуча? арган?затарск?я здольнасц?, непах?сную волю ? самавалоданне. Шчодрасцю ? ветл?васцю ён валода? у дастатковай ступен?, каб захаваць прых?льнасць сва?х паплечн?ка?. Не адма?ляючы сабе ? радасцях жыцця, ён застава?ся ра?надушны да раскошы, несумяшчальнай з дзейнасцю к?ра?н?ка ? военачальн?ка, ? дажы? да састарэлых гадо?, захава?шы ? по?най с?ле свае разумовыя здольнасц?.

Вын?к? пра?лення

Пры заваяванн? наймана? Чынг?схан пазнаём??ся з асновам? п?сьмовага справаводства, частка наймана? паступ?ла на службу да Чынг?схана ? была першым? чыно?н?кам? ? мангольскай дзяржаве ? першым? наста?н?кам? мангола?. Верагодна, Чынг?схан спадзява?ся пасля замян?ць наймана? этн?чным? манголам?, пакольк? загада? слынным мангольск?м юнакам, у тым л?ку ? сва?м сынам, вучыцца мове ? п?сьменнасц? наймана?. Пасля распа?сюджвання мангольскага валадарства, яшчэ пры жыцц? Чынг?схана, манголы карыстал?ся таксама паслугам? к?тайск?х ? перс?дск?х чыно?н?ка?.

У вобласц? знешняй пал?тык? Чынг?схан ?мкну?ся да макс?мальнага пашырэння межа? падуладнай яму тэрыторы?. Для стратэг?? ? тактык? Чынг?схана был? характэрныя дбайная разведка, рапто?ны напад, ?мкненне раздзял?ць с?лы прац??н?ка, ладжанне засада? з выкарыстаннем спецыяльных атрада? для завабл?вання непрыяцеля, мане?равання буйным? масам? конн?цы ? г. д.

Чынг?схан разглядаецца ? розных кра?нах — ад Мангол?? ? Турцы? (паз?ты?на) да К?тая (змешана; ? адпаведнасц? з сучаснай ?дэалог?яй ?Zhonghua minzu? ён л?чыцца героем К?тая) ? сярэднеаз?яцк?х кра?н (хутчэй негаты?на) — як вял?к? палкаводзец ? стваральн?к вел?зарнай дзяржавы. Ён аб’ядна? пад адз?ным пал?тычным кантролем розныя ?частк? Вял?кага шо?кавага шляху, звяза?шы Захад, Цэнтральную Аз?ю ? Далёк? Усход ? так?м чынам пашыры?шы гарызонты гэтых трох культурных зон. Некаторыя г?сторык? адзначаюць прымяненне Чынг?сханам у к?раванн? дзяржавай прынцыпа? мерытакраты?, узвышэнн? дастойных, талерантнасць да ?ншых рэл?г?й, сацыяльную справядл?васць.

Тэмуджынам ? яго нашчадкам? змецены з твару зямл? вял?к?я ? старажытныя дзяржавы: дзяржава Харэзмшаха?, К?тайская ?мперыя (змеценая з твару зямл? ? зн?кла бясследна), Багдадск? хал?фат, скораная вял?кая частка руск?х княства?. Вел?чэзныя тэрыторы? был? паста?леныя пад к?раванне стэпавага закона ?Яса?.

У 1220 Чынг?схан заснава? Каракарум — стал?цу Мангольскай ?мперы?.

Патомк? Чынг?схана

Асно?ны артыкул: Чынг?з?ды

У Тэмуджына ? яго люб?май жонк? Бартэ было чатыры сына: Джучы, Чагатай, Угэдэй, Талуй. Тольк? яны ? ?х нашчадк? магл? прэтэндаваць на вышэйшую ?ладу ? дзяржаве. У Тэуджына ? Бартэ таксама был? дочк?:

• Хаджын-бег?, жонка Буту-гургена з роду ?к?рэс;
• Цэцэйхен (Чычыган), жонка ?налчы, малодшага сына к?ра?н?ка айрата? Худуха-бек?;
• Алангаа (Алагай, Алаха), якая выйшла замуж за наёна ангута? Буянбалд;
• Тэмулэн, жонка Шыку-гургена, сына Алчы-наёна з ханг?рада?, племя яе мац? Бартэ;
• Алдуун (Алталун), якая выйшла замуж за За?тар-сэцэна, наёна ханг?рада?.

У Тэмуджына ? яго другой жонк? мярк?тк? Хулан-хатун, дачк? Дайр-усуна, был? сыны Кюльхан (Хулугэн, Кулкан) ? Харачар; а ад татарк? Есугэн (Есукат), дачк? Чару-наёна — сыны Чахур (Джаур) ? Хархад.

Сыны Чынг?схана працягнул? справу Залатой дынасты? ? к?равал? манголам?, а таксама заваяваным? землям?, грунтуючыся на ?Вял?кай Ясе? Чынг?схана аж да 20-х гадо? XX стагоддзя. Нават манчжурск?я ?мператары, як?я к?равал? Мангол?яй ? К?таем з XVI па XIX стагоддзе, был? нашчадкам? Чынг?схана, бо для сваёй лег?тымнасц? жан?л?ся на мангольск?х прынцэсах з залатой фам?льнай дынасты? Чынг?схана. Першы прэм’ер-м?н?стр Мангол?? XX стагоддзя Чын Ван Хандорж (1911—1919), а таксама к?ра?н?к? Унутранай Мангол?? (да 1954) з’я?лял?ся прамым? нашчадкам? Чынг?схана. Патомкам? Чынг?схана был? м?ж ?ншым? Тамерлан, Хулагу ? мац? магольскага ?мператара Бабура.

Фам?льны звод Чынг?схана вядзецца да XX стагоддзя; ? 1918 годзе рэл?г?йны к?ра?н?к Мангол?? Багдо-гэген выда? загад аб захаванн? Ург?йн б?чыг (фам?льнага сп?су) мангольскiх князё?. Гэты помн?к захо?ваецца ? музе? ? называецца ?Шастра дзяржавы Мангол?я? (Мангол Улсын шастыр). Мног?я прамыя нашчадк? Чынг?схана з яго Залатога роду жывуць у Мангол?? ? Унутранай Мангол?? (КНР), а таксама ? ?ншых кра?нах.

Асоба Чынг?схана ? сучаснай культуры

К?нематограф

• ?Заваё?н?к? (The Conqueror), ЗША, 1956
• ?Чынг?схан? (Genghis Khan), Вял?кабрытан?я-ФРГ-Югаслав?я-ЗША, 1965
• ?Чынг?схан, г?сторыя жыцця? (Genghis Khan, The Story of a Lifetime), ЗША, 1992
• ?Мангол? (Mongol), ФРГ-Казахстан-Рас?я-Мангол?я, 2007
• ?Чынг?схан: Да краю замл? ? мора? (Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea), Япон?я-Мангол?я, 2007

Л?таратура

• ?Чынг?з-хан? (раман з трылог?? В. Г. Яна ?Нашэсце мангола??), 1939

Музыка

• ?Чынг?с-хан? (Dschinghis Khan), нямецкая поп-група, створаная ? 1979
• ?Чынг?с-хан? (Genghis Khan), песня брытанскай рок-групы ?Iron Maiden? з альбома ?Killers?, 1981.

Храналог?я асно?ных падзей

• 1162 — нараджэнне Тэмуджына (таксама верагодныя даты — 1155 ? 1167)
• 1184 (прыбл?зная дата) — ?зяцце ? палон мярк?там? жонк? Тэмуджына — Бартэ
• 1185 — вызваленне Бартэ, нараджэнне першага сына Тэмуджына — Джучы
• 1185/86 — нараджэнне другога сына Тэмуджына — Чагатая
• 1186 — нараджэнне трэцяга сына Тэмуджына — Угэдэя
• 1186 — першы ?лус Тэмуджына
• 1190 — нараджэнне чацвёртага сына Тэмуджына — Талуя
• 1196 — аб’яднаныя с?лы Тэмуджына, Тагарыл-хана ? войск Цз?нь наступаюць на татар
• 1199 — нападзенне ? перамога аб’яднаных с?л Тэмуджына, Ван-хана ? Джамух? над племенем наймана?
• 1200 — нападзенне ? перамога аб’яднаных с?л Тэмуджына ? Ван-хана над племенем тайчыута?
• 1202 — нападзенне ? зн?шчэнне Тэмуджынам племен? татар
• 1203 — барацьба з кера?там?, племенем Ван-хана, перамога над ?м?
• 1204 — перамога над найманам? ? мярк?там?
• 1205 — захоп Тэмуджынам Джамух?
• 1206 — прысваенне Тэмуджыну на курулта? тытула ?Чынг?схан?
• 1207—1210 — вайна з дзяржавай тангута? С? Ся
• 1215 — падзенне Пек?на
• 1219—1223 — заваяванне Сярэдняй Аз??
• 1223 — перамога мангола? на чале з Субедэем ? Джэбе на рацэ Калка над руска-палавецк?м войскам
• 1226 — новая вайна з С? Ся
• 1227 — перамога над С? Ся. Смерць Чынг?схана

Л?таратура

• Адзярыха, В. Чынг?схан // БелЭн у 18 т. Т. 17. Мн., 2003.
• Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
• Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. Париж, 1935;
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана Арх?вавана 9 верасня 2011.. М.: Восточная литература, 2006. ISBN 5-02-018521-3
• Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамадани. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1. Пер. Л. А. Хетагурова, 1952 Арх?вавана 20 л?стапада 2007.
• Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамадани. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 2. Пер. О. И. Смирновой, 1952 Арх?вавана 15 снежня 2007.;
• Юань-чаа би-шы. Сокровенное сказание монголов. Пер. С. А. Козина, 1941;
• Юань ши. История династии Юань. — М.: Пекин, 1976.
• Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Юрченко А. Г. Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. — СПб.: Евразия, 2006, с. 7-22

Спасылк?

• Батулла. Чынг?с-хан Арх?вавана 25 чэрвеня 2011.
• Сумбур. Асобы Чынг?схана Арх?вавана 20 жн??ня 2008.
• Чынг?схан. Б?яграф?я Арх?вавана 23 кастрычн?ка 2007.
• Сусветная г?сторыя Чынг?схан
• Биографии знаменитых личностей Арх?вавана 28 снежня 2009.
• Скрынн?ка? Р. Г. Мангольскае нашэсце Арх?вавана 10 л?пеня 2010.
• Захоп Рус? мангола-татарам?\\Мапа
• Асно?ныя моманты жыцця Чынг?схана
• Каваль стэпнай марал?(недаступная спасылка)
• Темучын — карацель неразумных(недаступная спасылка)
• Прав?ла боя(недаступная спасылка)
• Мангольскае ?га за к?тайскай сцяной(недаступная спасылка)